Wielkie odkrycia geograficzne

Późne średniowiecze to okres rozkwitu takich potęg handlowych jak Genua i Wenecja. Wraz z rozwojem handlu z krajami śródziemnomorskimi w XIII i XIV wieku następowała również wymiana kulturowa z krajami bliskiego wschodu. Główne szlaki handlowe drogą wodną prowadzą do Aleksandrii i Trypolisu, do Bizancjum i portów Morza Czarnego. Dzięki istnieniu traktów handlowych takich jak jedwabny szlak przez rynki bizantyńskie, syryjskie i egipskie sprowadzano cenne surowce z Dalekiego Wschodu. Najważniejszymi z nich były tkaniny: jedwab i bawełna, surowce szlachetne - złoto i srebro, a także przyprawy korzenne tj. imbir, gałka muszkatołowa, cynamon i pieprz. Rzadka sieć dróg handlowych oraz stosowanie powozów dwukołowych powodowała że transport lądowy był dużo kosztowniejszy niż wodny. Kraje nadmorskie wysyłały swoje statki coraz dalej i dalej. Wielkie odkrycia geograficzne były tylko kwestią czasu...

Tło historyczne i przyczyny wielkich odkryć geograficznych

Rozwój kulturowy początków renesansu pozwolił na otwarcie się myśli średniowiecznej na dzieła starożytnych greckich myślicieli, którzy już w V w. p.n.e. erą udowadniali, że Ziemia jest kulą. Niestety na czas średniowiecza zostały zapomniane dzieła takich sław starożytności jak Ptolomeusz i dopiero późniejsze arabskie tłumaczenia twórców greckich trafiły na podatny grunt myślicieli epoki renesansu podsycając ideę wśród żeglarzy gdzie wielkie odkrycia geograficzne były ich wynikiem. Na średniowiecznych mapach przedstawiano tylko fragmentarycznie trzy znane kontynenty: Europę, Afrykę i Azję.

Suche tereny Afryki północnej skutecznie ograniczały dalsze poznanie tego kontynentu. Natomiast panowanie Arabów i Mongołów na terenach azjatyckich skutecznie odcięły kontakty europejczyków z krajami dalekiego wschodu, a szczególnie Indii, z których pochodziła większość towarów jedwabnego szlaku. Jednak dzięki takim kupcom i podróżnikom jak Marco Polo i jego relacji z wieloletniej wyprawy do Indii w postaci dzieła „Opisanie świata” kultura europejska dowiedział się o istnieniu innych krajów jak np. Chiny i rozbudziła w europejczykach wyobraźnię i chęć odkrywania nieznanych lądów. W Europie od wieków krążyły legendy o znajdującym się gdzieś w Azji lub Afryce chrześcijańskim państwie księdza Jana, które mogłoby stać się sojusznikiem w walce z muzułmanami.

Rozwój technik żeglarskich

Dzięki rozwijającej się wiedzy o żeglowaniu i opracowaniu nowej konstrukcji statków - kawareli w XV wieku - możliwe było dokładniejsze nawigowanie po oceanach. Do żagla prostokątnego służącego do płynięcia z wiatrem dodatkowo używano trójkątnych żagli łacińskich (zapożyczonych od żeglarzy arabskich), umożliwiających płynięcie w kierunku skośnym do kierunku wiatru na otwartym morzu oraz coraz powszechniej stosowano istniejącą już busolę, astrolabium, kwadrant i log. Wprowadzenie nowych przyrządów nawigacyjnych takich jak krzyż św. Jakuba (od początku XVI w.), a w późniejszych czasach sekstantu (w 1731r.) ułatwiło żeglowanie po oceanach. Zamieszkiwanie przez Portugalczyków i Hiszpanów na granicach świata śródziemnomorskiego i atlantyckiego sprzyjało korzystaniu z doświadczeń żeglarzy zarówno z basenu Morza Śródziemnego, jak i z północy. Dawało to im większe szanse na nowe odkrycia geograficzne.

Początek epoki odkryć

Pierwszymi żeglarzami, którzy popłynęli nieco dalej na zachód od brzegów Afryki, byli Genueńczycy i dotarli do Wysp Kanaryjskich. Począwszy od 1402 r. rozpoczął się podbój archipelagu, prowadzony przez rycerzy francuskich i kastylijskich, i trwał on aż po 1496 r. W 1415 r. prawie dwadzieścia tysięcy żołnierzy portugalskich dowodzonych przez króla Jana I zdobyło położoną naprzeciw Gibraltaru Ceutę. Celem Portugalczyków było kontynuowanie świętej wojny z Arabami i dominacja nad coraz to większymi obszarami wpływów.

Odkrycia portugalczyków w Afryce

Od początku XV w. działalność Henryka Żeglarza, patrona rozwoju floty portugalskiej i wczesnych wielkich odkryć geograficznych, pełnokrwistego krzyżowca i organizatora wypraw, umożliwiła żeglarzom odkrywanie kolejnych zachodnich wysp jak i wschodnich wybrzeży Afryki coraz dalej na południe. Henryk brał czynny udział w założeniu uniwersytetu w Lizbonie oraz szkoły kartografii i astronomii w Sagres (uważana za pierwszą akademię morską na świecie). Gromadzono tam i kopiowano mapy żeglarskie oraz udoskonalano instrumenty nawigacyjne.

Kapitanom statków przykazał prowadzenie dokładnych ksiąg pokładowych z wszelkimi szczegółami dotyczącymi ich podróży, a w zamian za to udzielał im wsparcia finansowego i naukowego. W 1420 r. Portugalczycy odkryli Maderę, a niedługo później archipelag Azorów. Madera zaraz po zasiedleniu zaczęła dostarczać Portugalii ogromne ilości drewna wykorzystywane do budowy coraz to większej floty. Kolejnym surowcem bardzo cenionym z Madery była trzcina cukrowa. Produkcja cukru na wyspie przynosiła ogromne korzyści finansowe, a w samym 1472 r. wyprodukowano go już 180 ton.

Wiele lat trwało zanim żeglarze portugalscy znaleźli sposób by opłynąć przylądek Bajador, w okolicach którego wiatry zmieniają gwałtownie kierunek na południowy zachód wynosząc statki na środek Atlantyku. Portugalczycy zaryzykowali i opracowali manewr znany jako volta do mar (opłynięcie morza) polegający na poddaniu się wiatrom i prądom morskim na zachód, aby później wykonać zwrot z wykorzystaniem wiatrów przeciwnych prowadzących we właściwym kierunku.

Struktura społeczna państw iberyjskich wypełniała w dziesiątej części szlachta co stanowiło pozostałość po średniowiecznych wojnach pomiędzy chrześcijanami a muzułmanami. Dodatkowo panująca w połowie XIV w. dżuma zdziesiątkowała najuboższą warstwę społeczną i spowodowała spadek wysokości czynszów płaconych na rzecz szlachty. W 1444 roku Portugalczycy dotarli do Zielonego Przylądka u zachodniego krańca Sahary. Od tamtej pory w dużych ilościach zwozili złoto i niewolników do kraju. Rozpaliło to chęć zysków i bogactwa w umysłach wielu licznych rodów szlacheckich. Dlatego też nie brakowało chętnych do finansowania wypraw, które dały światu wielkie odkrycia geograficzne, a sponsorom znaczne zyski.

Upadek Konstantynopola

W XV wieku na terenach dzisiejszej Turcji coraz bardziej swoje wpływy powiększało Imperium Osmańskie podbijając Konstantynopol w 1453r. Ograniczyło to w znacznym stopniu przypływ towarów z dalekiego wschodu. Rosnący popyt na przyprawy korzenne, tkaniny, surowce szlachetne oraz wszelkiego rodzaju pachnidła i balsamy powodował znaczny wzrost ich cen. Należało znaleźć inne szlaki handlowe pomijając kosztownych pośredników.

Rekonkwista Hiszpańska

W 1469r. doszło do porozumienia pomiędzy największymi królestwami Półwyspu Iberyjskiego: Kastylii i Aragonii. Rekonkwista hiszpańska przeciwko Arabom trwała do 1492r. do upadku Granady. Cztery lata później dzięki wsparciu ze strony rycerstwa francuskiego Hiszpanie opanowali Wyspy Kanaryjskie zyskując dobrą bazę przeładunkową i wypadową dla wypraw oceanicznych. Zakończenie rekonkwisty dla znacznej części szlachty oznaczał utratę statusu społecznego, gdyż zyski z uprawy roli kosztownej ze względu na klimat były nieporównywalnie mniejsze niż dochody wojenne. Dopiero inwestycje w wyprawy zamorskie, pozwoliły szlachcie utrzymać status społeczny i życie na wysokim poziomie. Kolejnym powodem dla którego organizowano wyprawy to poszerzenie wpływów kościoła katolickiego na świecie, gdyż wyzwolenie Półwyspu Iberyjskiego spod władzy Arabów nie oznaczało końca walki z islamem. Dlatego też rycerstwo chętnie brało udział w ekspedycjach szukając nowych możliwości utrzymania.

Opłynięcie Afryki przez portugalczyków

Z informacji przekazywanych przez kupców i podróżników jedwabnego szlaku można było wywnioskować, że po wschodniej stronie Afryki istnieje wielka woda a więc i możliwy do odkrycia szlak do Indii. W roku 1488 kierujący kolejną dalekomorską wyprawą portugalską Bartolomeu Dias opływa południowe wybrzeże Afryki. Jednak bunt załogi uniemożliwia mu kontynuację podróży po wodach Oceanu Indyjskiego. W drodze powrotnej odkrywa najdalej wysunięty na południe kraniec kontynentu afrykańskiego – Przylądek Dobrej Nadziei.

Odkrycie Ameryki przez Kolumba

Zgodnie z teorią o kulistości Ziemi włoski żeglarz Krzysztof Kolumb po wnikliwym studiowaniu map i dzieł ze zbiorów Henryka Żeglarza do których miał dostęp poprzez korzystne małżeństwo uznał, że droga do Indii nie jest aż tak długa jakby się mogło wydawać i od lat rozwijał koncepcję dotarcia do Indii drogą na zachód. Jego starania o pozyskanie środków na wyprawę u króla portugalskiego Jana II zostały odrzucone, gdyż rada geografów i kartografów uznała iż taka koncepcja dotarcia do Indii jest mało prawdopodobna. Poza tym Portugalczycy rozwijali swoje projekty dotarcia do Indii opływając Afrykę z wielkim sukcesem odkrycia Przylądka Dobrej Nadziei. Uparty Kolumb swoje starania przeniósł na dwór królowej Hiszpanii Izabeli Katolickiej. Na pozytywną odpowiedź czekał do zakończenia rekonkwisty w 1492 roku.

Zwerbowanie załogi nie było wcale prostą sprawą. Ci którzy długo pływali po wodach znali problemy życia na statku (sztormy, szkorbut). Do wypraw zgłaszali się raczej lokalni rzezimieszkowie i ludzie bez pracy, dla których wyprawa była życiowym ratunkiem. Z takich gównie żeglarzy składała się 120 osobowa załoga, którą kilka miesięcy później Krzysztof Kolumb zabrał na trzech statkach w kierunku zachodnim. Odkrycie Ameryki dało mu tytuł Admirała i zarządcy nowo odkrytych ziem. Kolumb był przekonany, że dotarł do Indii. Z Nowego Lądu do Hiszpanii płynęły statki ze złotem i tytoniem. Jednak odkryte wyspy (San Salwador, Haiti, Kuba i Jamajka) jak się później okazało nie były tak zasobne w złoto. Działania Kolumba przyczyniły się do upadku lokalnych społeczności, a niegospodarność i złe zarządzanie było powodem uwięzienia go podczas trzeciej wyprawy w 1498 roku.

Wyposażenie statków do drugiej i trzeciej wyprawy Kolumba miał przygotować stacjonujący w Sewilli włoski kupiec Amerigo Vespucci. W latach 1497-1504 odbył cztery wyprawy badawcze jako przyrodnik i kartograf. Dwie pierwsze w służbie króla Hiszpanii, a kolejne w służbie króla Portugalii. Jego przejmujące opisy nowo poznanego kontynentu wydane na starym kontynencie pozwoliły mu zyskać popularność większą od samego Kolumba. To on jako pierwszy uznał, że odkryte lądy są nowym kontynentem i dlatego też nazwano Ameryką od jego imienia. Vespucci zbadał wybrzeże Wenezueli, dotarł do ujścia Amazonki i La Platy oraz do wybrzeży Patagonii i Georgii Południowej.

Podział wpływów po wielkich odkryciach

Odkrycia Kolumba i innych żeglarzy pod flagą Królestwa Hiszpanii i Portugalii groziły wybuchem konfliktu między królestwami iberyjskimi o panowanie nad zamorskimi obszarami wpływów. Aby tego uniknąć, w 1494r. zawarto traktat w Tordesillas, na mocy którego określono strefy wpływów obu państw: ich granicę wyznaczał południk biegnący w odległości 1200 mil morskich na zachód od Wysp Zielonego Przylądka. Nowo odkryte obszary geograficzne położone na zachód od południka należały odtąd do korony hiszpańskiej, leżące zaś na wschód były własnością portugalską. Odkryta przez przypadek w 1500r. Brazylia przez pędzonego niesprzyjającymi wiatrami Pedro Cabrala, leżąca na wschód od linii podziału przypadła w udziale Portugalii.

Wyprawa Vasco da Gamy do Indii

W 1497 Portugalia organizuje kolejną śmiałą wyprawę w kierunku Indii. Dowództwo powierza Vasco da Gamie, który po długiej podróży dociera w 1498 roku do miasta Kalikat - nadmorskiego ośrodka handlu w Indiach. Jak się przekonują później portugalczycy utrzymanie nowego punktu handlowego nie jest taką prostą sprawą, gdzie morze opanowane jest przez arabów. Dlatego też organizują kolejne wyprawy mające na celu eliminację jakiejkolwiek konkurencji i ewentualnych zagrożeń na nowych szlakach handlowych.

To dzięki zwrotniejszym karawelom uzbrojonym w artylerię Portugalczycy na początku XVI w. opanowali kluczowe porty na trasie z Morza Czerwonego na Ocean Indyjski: Alfonso de Albuquerque (konkwistador portugalski) podbił wyspę Cejlon w 1506r., Ormuz w Zatoce Perskiej w 1507r., Goa w Indiach w 1510r., a dalej na wschód Malakkę na Półwyspie Malajskim w 1511r., skąd europejscy żeglarze dotarli do Chin w 1516r. i Japonii w 1542r.

W 1517r. Turcy podbijają Egipt i jednecześnie starają się o panowanie nad oceanem Indyjskim. Osmańska flota pojawiła się tych wodach w 1538r. ale była to tylko demonstracja siły, a nie otwarta wojna o wpływy. W połowie XVI w. okręty portugalskie pokonały flotę tureckich galer jednocześnie udowadniając kto panuje nad wschodnimi wodami. Do portugalii przypływały statki wyładowane przyprawami, roślinami, szlachetnymi metalami, porcelaną, perfumami i rzadkimi gatunkami drewna. Korona portugalska kontrolowała handel pobierając od 25 do 50% zysków z importowanych towarów. Państwo portugalskie na pieprz, imbir czy drewno wprowadziło europejski monopol i ich zakup możliwy był tylko za pośrednictwem Domu Indii w Lizbonie. Szlachta i bogate rody chętnie inwestowały w wyprawy handlowe, pomimo iż przesądy średniowieczne zakazywały im prowadzenia działalności handlowej.

Wyprawa Ferdynanda Magellana dookoła Ziemi

Ferdynand Magellan, portugalski żeglarz w służbie korony Hiszpanii, żył w przeświadczeniu, że do Wysp Korzennych można dotrzeć nie tylko płynąc na wschód, ale też w przeciwną stronę. Był zdeterminowany, żeby tego dokonać niezależnie czy dla ojczystej Portugalii czy pod inną banderą. W 1517 roku, gdy miał 37 lat dostał pozwolenie na audiencję u króla Hiszpanii, Karola I (cesarz Karol V). Młody władca po wysłuchaniu planu został oczarowany perspektywą możliwości handlu przyprawami bez angażowania się w konflikt z Portugalią. Przeznaczył więc znaczne fundusze na realizację planu Magellana, który wyruszył na wyprawę 10 sierpnia 1519r. dowodząc flotą złożoną z pięciu statków: "Victoria", "San Antonio", "Concepcion", "Santiago" i flagowym "Trynidad".

Podczas swojej podróży Magellan odkrywa Cieśninę Magellana, wyspy Mariańskie oraz Filipiny. Niestety on sam ginie w wyniku lekkomyślnego ataku na wyspie Mactan. Do Hiszpanii wraca tylko dowodzący Viktorią Juan Sebastián Elcano wraz z kilkunastoma wycieńczonymi marynarzami. Sam Magellan nie zdołał wprawdzie opłynąć całego globu, miał jednak inne bardzo znaczące zasługi. Za sprawą jego wyprawy odkryto cieśninę łączącą Atlantyk z Pacyfikiem i dostrzeżono dwie galaktyki, które nazwano na cześć Magellana Wielkim i Małym Obłokiem Magellana. Miał też duży wpływ na strefy czasowe, odkrył bowiem, że zależnie od kierunku poruszania się traci lub zyskuje się jeden dzień (Międzynarodowa Linia Zmiany Daty) i co najważniejsze potwierdził fakt, że Ziemia jest okrągła.

Wyprawy Anglików i Francuzów

Włoski żeglarz Giovanni Caboto znany również jako John Cabot pływający pod angielską flagą dla króla Henryka VII został wysłany na wyprawę mającą na celu odkrycie drogi morskiej do Azji. W czasie swej wyprawy w 1497r. wybrał kierunek Północno Wschodni i dopłynął do brzegów Ameryki Północnej odkrywając Nową Funlandię i Labrador. Jego wyprawa dała wytyczne dla kolejnych wypraw Angielskich, a odkrycia dała podstawy królowi Anglii do kolonizacji odkrytych terenów.

W 1534r. Jacques Cartier utalentowany francuski żeglarz wyruszył na wyprawę, która miała na celu dotarcie do Azji i odkrycie złota oraz innych cennych kruszców. Przepłynięcie oceanu zajęło Cartierowi 20 dni. Po tym czasie dotarł do Nowej Funlandii, Zatoki św. Wawrzyńca, Wyspy Magdaleny i do Wyspy św. Edwarda. Nawiązuje pierwsze relacje z indianami sądząc, że dotarł do Chin. Po dwóch kolejnych wyprawach Cartier użył nazwy Kanada określając nowo odkryte tereny, do których prawo rościła sobie Francja.

Skutki wielkich odkryć geograficznych

Traktat pomiędzy dwoma imperiami kolonialnymi Hiszpanii i Portugalii podpisany w Saragossie w 1529r. mówił o podziale świata na dwie strefy wpływów. Napływ złota i towarów egzotycznych spowodował gwałtowny rozwój gospodarczy w krajach kolonialnych. Dlatego też do tego wyścigu dołączyły Anglia, Francja oraz Holendrzy. Dzięki wyprawom europejczycy poznają nowe rośliny tj. kawę, herbatę, ziemniaki, tytoń, kakao, kukurydzę czy pomidory, w związku z czym zmieniły się nawyki żywieniowe ludności. Niestety nowo odkryte cywilizacje indian: Azteków, Majów i Inków upadły pod wpływem działań konkwistadorów oraz wzrósł handel niewolnikami. Pozstępowała chrystianizacja nowych terenów i wymiana kulturowa. Jednym słowem korzyści były jednostronne dla odkrywców, a nie dla cywilizacji odkrywanych.

Quiz o wielkich odkrywcach

Sprawdź swoją wiedzę o wielkich podróżnikach i ich odkryciach geograficznych w naszym teście.

Quiz

Polecane teksty:

Marynizm i malarstwo marynistyczne

Historia sztuki i malarstwa marynistycznego. Co inspirowało artystów do tworzenia swoich dzieł z elementami morskimi. Jakie były największe dzieła kolejnych epok.

Czytaj dalej